Interview Susanne Schmeier: “Beter samenwerken rond de Maas om conflicten te voorkomen”

Het werk van universitair hoofddocent Water Law and Diplomacy Susanne Schmeier draait om conflicten over water, “doordat er te weinig of juist te veel van is. Of omdat het water sterk verontreinigd is,” vertelt ze. We verwachten misschien dat dit soort spanningen zich afspelen in het Midden-Oosten en Afrika, maar zegt ze: “Ook in Europa komen ze voor en de kans op conflicten is groter vanwege klimaatverandering, toegenomen gebruik van water in landbouw en door huishoudens.”

Waterdiplomatie heet het vakgebied van Schmeier: “We proberen de escalatie van spanningen en conflicten te voorkomen om vervolgens negatieve impact op mensen, dieren en het milieu te voorkomen. Water kan een bron van conflict zijn, maar kan ons gelukkig ook samenbrengen.”

In Europa hebben we goede manieren om met waterconflicten om te gaan, vertelt ze. Bijvoorbeeld gesprekken en onderhandelingen tussen politici en medewerkers van organisaties als Rijkswaterstaat en de Internationale Maascommissie of zo nodig naar de rechter stappen. “Maar niet overal in de wereld zijn de relaties zo goed en dan kunnen er makkelijker problemen ontstaan.”

Auto’s en groente
Schmeier, die zelf uit Duitsland komt, noemt als voorbeeld van een conflict in Europa de Teslafabriek die recent in de buurt van Berlijn geopend is – voor het produceren van auto’s zijn enorme hoeveelheden water nodig. “Dit is een gebied met veel waterschaarste. In de zomer krijgen bewoners restricties: je mag je tuin niet sproeien en je auto niet wassen en dan komt er opeens zo’n grote fabriek. Daardoor zijn er spanningen en zijn bewoners rechtszaken begonnen tegen het bedrijf.”

Een ander voorbeeld is de strijd om water tussen Spanje en Portugal. Verschillende rivieren stromen door beide landen en in verdragen is vastgelegd wie hoeveel krijgt. “In de afgelopen jaren nam Spanje meer water dan toegestaan uit de rivier die naar Portugal stroomt,” vertelt ze. Daarnaast zegt ze: “Het water gaat allemaal naar de landbouw voor groenten die we hier eten, terwijl mensen daar niet genoeg water hebben.”

Naar elkaar wijzen
Dichter bij huis wijst Schmeier op het feit dat de rivierafvoeren de afgelopen zomers behoorlijk laag waren in Nederland en de omringende landen. Door de Rijn stroomde echt te weinig water en bij de Maas was naast de kwantiteit de kwaliteit een probleem omdat verontreinigingen te weinig verdund werden.

Als schadelijke stoffen in te hoge concentraties in het water zitten en drinkwaterbedrijven zelfs hun inname moeten stoppen, kunnen spanningen ontstaan tussen landen en sectoren over de vraag waar de vervuiling vandaan komt, legt ze uit. “Iedereen wijst dan naar elkaar.” Een goed, volledig overzicht van de vergunningen om schadelijke stoffen te lozen ontbreekt, waardoor we niet goed weten wat er allemaal in de Maas terecht komt.

Dijken in plaats van drinkwater
Om spanningen te voorkomen moet allereerst duidelijk zijn welke sectoren en groepen water gebruiken en hoeveel ze precies nodig hebben, legt Schmeier uit: huishoudens, de landbouw, industrie, scheepvaart, energiesector, toerisme, visvangst.

Maar wat als er niet genoeg voor iedereen is, wie krijgt dan voorrang? “Ja, dat is een uitdaging,” zegt ze. Landen kunnen wettelijke rangordes hanteren voor de verdeling van water bij waterschaarste. In Nederland heet dit de verdringingsreeks en in Vlaanderen het afwegingskader voor prioritair watergebruik. Anders dan in de meeste andere landen zijn in Nederland de dijken in plaats van drinkwater de eerste prioriteit. “Die moeten vochtig blijven,” licht Schmeier toe. “Als het water in de rivieren en het grondwater te laag staan, kunnen ze breken en als er dan veel regen valt, heb je een probleem.” In de verdringingsreeks en het afwegingskader voor prioritair watergebruik wordt geen rekening met de waterkwaliteit gehouden.

Susanne Schmeier, universitair hoofddocent Water Law and Diplomacy bij het IHE Delft Institute for Water Education (Foto: Eelkje Colmjon, Eelk.nl )

En wat doe je als rivieren door meerdere landen stromen? Schmeier: “Dit is vaak internationaal niet geregeld, ook in het Maasstroomgebied niet. Het is lastig om aan mensen uit een ander land uit te leggen dat ze minder drinkwater krijgen omdat hun buren het water ergens voor nodig hebben.” Je moet kortom omgaan met allerlei gevoelens: iedereen laten begrijpen wie waarvoor water nodig heeft en dan een compromis vinden. Een goed beeld hebben van welke sectoren en groepen water gebruiken en hoeveel ze precies nodig hebben helpt daar dus bij.

Meer onderzoek naar droogte
Spanningen over water zijn nog vrij nieuw in Europa, vertelt Schmeier. “We zijn nu langzaam aan het kijken wat er tegen gedaan kan worden.” Betere data zijn allereerst nodig, benadrukt ze. Over hoeveel water er door de rivieren stroomt, wat het verschil is tussen de zomer en de winter en wat we kunnen verwachten over 10, 30 en 50 jaar met oog op de klimaatverandering. En welk effect kan dat hebben op de verontreinigingen en wat betekent dat voor ons drinkwater en daarnaast voor de dieren en planten?

De meeste onderzoeken over water in Europa gaan over de waterkwaliteit, niet over waterschaarste, zegt Schmeier. “Het onderwerp droogte stond lange tijd niet op de kaart in Nederland, want er was altijd het gevoel genoeg te hebben. Nederland heeft veel ervaring met overstromingsmanagement, wat we nu moeten versterken met kennis en kunde op het gebied van droogtemanagement.”

Betere technologie
Met de juiste data over droogte in Nederland kunnen we voor het internationale Maasstroomgebied onderhandelen, tot overeenkomsten komen en beleidsmaatregelen nemen: ons gezamenlijk voorbereiden, ons aanpassen, betere technologie ontwikkelen en daarin investeren. Als voorbeeld noemt ze efficiëntere irrigatietechnologie door het water bij de wortels van planten te geven in plaats van het erover heen sproeien waarbij veel water verdampt. En als we meer investeren in zonne- en windenergie is er minder koelwater nodig voor energiecentrales.

Een andere mogelijkheid is om meer dammen en reservoirs te bouwen om water vast te houden wanneer het veel regent. Schmeier: “Maar dat heeft veel milieuproblemen tot gevolg. We moeten daarom goed alle verschillende opties afwegen en nadenken hoe we om kunnen gaan met de uitdagingen die op ons afkomen. Zo kunnen in deze context investeringen over de grens mogelijk bijdragen aan oplossingen.”

Het is belangrijk dat landen elkaar op de hoogte stellen van wat ze willen doen en samen plannen maken, zegt ze. Zo dreigde de Egyptische president een paar jaar geleden om zijn leger naar Ethiopië te sturen omdat de Ethiopiërs bezig waren een dam te bouwen, wat invloed had op de hoeveelheid water in de Nijl in Egypte.

Meer begrip door serious game
Het IHE Delft Institute for Water Education, waar Schmeier werkt, maakt gebruik van serious games om de theorie te illustreren en begrip te kweken voor de verschillende behoeften aan water. Die gebruikt het instituut in onderwijs aan de studenten en bij trainingen aan medewerkers van buitenlandse overheids¬instellingen, onderzoeksinstituten en ngo’s.

In de serious games zijn verschillende scenario’s ingebouwd: meer of minder bevolkingsgroei, klimaatverandering, een of meer dammen bijvoorbeeld. Deelnemers krijgen verschillende rollen: een speelt de minister van milieu, de ander een afgevaardigde van een ngo, een derde een bewoner. “Normaalgesproken denk je vooral aan je eigen perspectief en nationale belangen,” zegt Schmeier. “Door zo’n spel te spelen kun je er veel neutraler en objectiever naar kijken en samen discussiëren over de beste oplossing.”

Oorlog om water
Waterconflicten zijn er in allerlei gradaties. Conflicten als die tussen Egypte en Ethiopië kennen we niet in Europa en is voor zover bekend nog maar één keer in de geschiedenis een echte oorlog over water uitgebroken, vertelt Schmeier. Dat was meer dan 3.000 jaar geleden tussen de koninkrijken Umma en Lagash in het huidige Irak.

Een oorlog om water kun je namelijk niet winnen. “Water is zo belangrijk dat landen uiteindelijk besluiten samen te werken,” zegt ze. “Want wat kun je doen als je buurman een dam bouwt? Als je de dam opblaast, krijg je een overstroming over je heen.” Bovendien hebben landen die een conflict hebben om water vaak desondanks handelsrelaties. “Ga je dat op het spel zetten en vechten om water? Ik denk het niet.”

Spanningen die lange tijd aanhouden, komen wel voor. In Turkije, Iran, Irak en Syrië bijvoorbeeld, rond de Eufraat en de Tigris. “Dan zijn het de bewoners die eronder lijden.” Een ander voorbeeld die ze noemt zijn gebieden in Afrika waar competitie en lokaal geweld is tussen boeren en herders over de toegang tot een waterbron.

In actie komen
Terug naar de Maas. Schmeier benadrukt dat de landen rond deze rivier al heel lang samenwerken: in 1863 was er al een verdrag over het gebruik van het Maaswater. “Heel goed deze lange historie van samenwerking. Aan de andere kant zijn er veel nieuwe problemen, waar nog onvoldoende mee gebeurt.” Ze doelt op de daling van de waterkwaliteit doordat er vaak minder water door de Maas stroomt en op de stijging van schadelijke chemicaliën, zoals PFAS. “Iedereen weet van deze problemen, maar er wordt te weinig aan gedaan.”

Als goed voorbeeld van hoe het ook kan, noemt ze de landen rond de Donau die een strategie afgesproken hebben over hoe ze omgaan met de lage waterniveaus door klimaatverandering. “Ik denk dat er in het Maasstroomgebied nog flink wat werk te verrichten is. Als die 19 landen rond de Donau het kunnen, dan zou het ook bij de Maas moeten lukken. Het is de hoogste tijd dat de landen en sectoren rond de Maas meer gaan samenwerken en in actie komen. Zo kunnen we vermijden dat er spanningen ontstaan die van invloed zijn op de bevolking, het milieu en de economie.”

Tekst: Thessa Lageman, Onder Woorden

Dit interview is gepubliceerd in het RIWA Jaarrapport 2023 De Maas